დერბენტი

პირველი მნიშვნელოვანი დასახლება დერბენტის ტერიტორიაზე თარიღდება ძვ.წ. VIII საუკუნით. ეს ტერიტორია (რამდენიმე გამონაკლისით) სპარსელი მონარქების კონტროლის ქვეშ იყო ძვ.წ. VI საუკუნიდან. ე. IV საუკუნემდე ე. – ეს იყო აქემენიანთა სპარსეთის იმპერიის სატრაპია. ქალაქის თანამედროვე სახელწოდებაა სპარსული სიტყვა (دربند დარბანდი), რაც ნიშნავს “კარიბჭეს”, რომელიც ხმარებაში შემოვიდა ჩვენს წელთაღრიცხვამდე V საუკუნის ბოლოს – VI საუკუნის დასაწყისში.  პარალელურად დერბენტში აშენდა სიმაგრეები და ქალაქი ნავსადგურადაც იქცა. 643 წელს დერბენტი დაიპყრო რაშიდუნის ხალიფატმა (632-661) და ცნობილი გახდა როგორც ბაბ ალ-აბვაბი (კარიბჭის კარი), ხოლო მე-10 საუკუნეში ქალაქი გახდა დამოუკიდებელი საამიროს ცენტრი. 1067 წელს პირველი სელჩუკთა რაზმი შევიდა დერბენტში და 1075 წლისთვის ქალაქი საბოლოოდ მოექცა თურქ სელჩუკებს. XIII საუკუნეში დერბენტი, ისევე როგორც შირვანშაჰების მთელი სახელმწიფო, დაიპყრეს მონღოლებმა, ხოლო 1395 წელს ტიმური დერბენტის უღელტეხილის გავლით შეიჭრა თერეკის ხეობაში და მის ნაპირებზე ოქროს ურდოს ჯარებს გამანადგურებელი მარცხი მიაყენა. იმავე წელს მან დერბენტი გადასცა შირვანშაჰ იბრაჰიმ I-ს, ირანულენოვანი სახელმწიფოს მმართველს თანამედროვე აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე. 1541 წელს დერბენტი გადავიდა სეფიანთა ირანში. კასპიის კამპანიის შედეგად (1722-1723 წწ.) რუსეთმა დაისაკუთრა დერბენტი და მიმდებარე ტერიტორიები. პეტრე I-ის განსახლების პოლიტიკის წყალობით, 1723 წლისთვის ქალაქში დიდი სომხური და ქართული დასახლებები ჩამოყალიბდა. დერბენტი ირანში დაბრუნდა 1735 წელს განჯის ხელშეკრულების ხელმოწერის შემდეგ. ხოლო 1795 წლის გაზაფხულზე სპარსეთის ჯარები შემოიჭრნენ კახეთში. 1783 წელს გეორგიევსკის ზავით ნაკისრი ვალდებულებების შესრულებისას რუსეთის მთავრობამ დაღესტნის გავლით სპარსეთში ჯარები გაგზავნა. 1796 წლის 2 მაისს რუსეთის ჯარები მიუახლოვდნენ დერბენტს და დაიწყეს შეტევა ქალაქზე. 10 მაისს ციხის კედელზე თეთრი დროშა აღმართეს. პავლე I-ის ტახტზე ასვლითა და ქვეყნის საგარეო პოლიტიკაში ცვლილებებით, იმავე წლის დეკემბერში რუსული ჯარები ამიერკავკასიიდან გაიყვანეს და მათ მიერ დაპყრობილი ყველა ტერიტორია დაუბრუნდა. დერბენტი სპარსეთის შემადგენლობაში დარჩა 1813 წელს რუსეთ-სპარსეთის ომის დასრულებამდე გულისტანის ზავის ხელმოწერამდე. 1840-იანი წლებიდან ქალაქი განიცდიდა სწრაფ ეკონომიკურ ზრდას, რომელიც ძირითადად განპირობებულია მადრიდის კულტივირებით (მადა არის მცენარე, რომელიც გამოიყენება იაფი საღებავის დასამზადებლად).